مقدمه : خیلی وقتها قبل از اینکه یک ویدئوی طنز در تلگرام و گوشی های تلفن دست به دست شود، در توییتر داغ شده است. در واقع به خاطر بافت قشری کاربران و فرم خود این شبکه، بازار خیلی چیزها قبل از اینکه در دنیای بیرونی گرم شود در توییتر رشد کرده است. اگر همین حالا وارد توییتر شوید و سرچ کنید: «استارتاپ» نوشته های خیلی زیادی در این زمینه پیدا میکنید، افرادی که از تجربه هایشان نوشته اند، کسانی که ایده داده اند و کسانی که به عنوان لاینفک این شبکه اجتماعی درباره ی آن غرغر کرده اند. اما این بار همپای تب و تابی که در این شبکه در زمینه کسب و کارهای استارتاپی دیده میشود، آنطور که بیژن زنگنه وزیر نفت گفته این وزارتخانه در همکاری با معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری، برنامههای مفصلی برای حمایت از استارتاپ ها در حوزه نفت و انرژی ترتیب داده است. همه این ها کنار هم به ما نشان میدهد لازم است الفبای مسئله را یاد بگیرم تا از درک اتفاق هایی که ممکن است در ادامه در فضای استارتاپی و صنعت نفت و انرژی رخ دهد جا نمانیم. در این گزارش تلاش کرده ایم همپای خوانندگان نیز سر از کار این پدیده جدید یعنی استارتاپ و نوع نفتی آن در بیاوریم. این شما و این هم حاصل کند و کاو ما در این زمینه :
صبح پنجشنبه 28 شهریور ماه، ساختمانهای بزرگ آجری در محله ری که روزی میزبان فعالیتهای پژوهشگاه نفت بودند و مدتهاست خاک میخورند یک مهمان داشتند؛ اتوموبیل بیژن زنگنه وزیر نفت جلوی این ساختمانها توقف کرد تا چند ساعت قبل از افتتاح ایران پلاست از اوضاع شرکتهای دانش بنیان و استارتاپ ها دیدن کند. اردیبهشت ماه امسال بود که برای اولین بار بین غرفه های مختلف نمایشگاه نفت تهران، حد فاصل سالن های میلاد و خلیج فارس چند غرفه رخ نشان دادند که بر خلاف بقیه در غرفه شان یک تجهیز به خصوص را به نمایش نگذاشته بودند، غرفه هایشان کوچکتر و جمع وجور تر بود و از رفت و آمدهای معمول در دیگر غرفه ها هم در آنها خبری نبود. این غرفه ها مربوط به کسب و کارهای استارتاپی در کنار یک شرکت اکسلریتور بودند . وزیر نفت آن موقع در راستای برنامه های حمایت از ساخت داخل اعلام کرد که وزارتخانه امسال قصد دارد باب جدیدی از همکاری را با شرکت های دانش بنیان و استارت اپها آغاز کند. زنگنه آن روز اعلام کرد: « میخواهیم محلی را اختصاص دهیم که دوران عبور را آنجا مستقر شوند و کمک هایی مشابه accelerator ها (شتاب دهنده استارتاپ) به آنها ارائه دهیم.» از آن صحبتها چند ماهی میگذرد و حالا محل استقرار این کسب و کارها مشخص شده و این طور که به نظر میرسد تا پایان امسال ماجرا جدیتر از قبل میشود. پس اگر قرار است که ما با رشد و پررنگ شدن این فعالیتها در صنعت نفت و دنیای انرژی روبرو باشیم، باید قبل از هر چیزی بدانیم ماهیت اینها چیست و قرار است با چه چیزی روبرو باشیم؟
• ایده، نیاز، بازار، تامین مالی
بین همه تعریفهایی که این سو و آن سو در مورد چیستی یک «استارتاپ» به چشم میخورد به نظر نگارنده بهترینش را سایتی به اسم پیدایش نوشته است، طبق تعریف این وب سایت که البته منبعش واژه نامه ی کسب و کار بوده اگر ما یک چرخه ی حیات را برای یک حرکت کارآفرینی در نظر بگیریم، استارتاپ مرحله اول این چرخه است که از ایده به سمت تامین مالی حرکت میکند. اما «ایده» در یک استارتاپ کلا نقشی مهم و شاید حیاتی ایفا میکند؛ ایدهای که در یک استارتاپ از یک نیاز در بازار جرقه میخورد. عنصر دیگری که یک کسب و کار را تبدیل به چیزی میکند که میشود به آن استارتاپ گفت عنصر «سرعت» است، سرعت در تصمیم گیری و اجرا و خلاصه تمام مراحل کار. اسنپ و تپسی و فعالیت هایی مثل این یکی از مهمترین نمونه های یک کسب و کار استارتاپی در ایران هستند. نیاز چه بوده؟ مردمی که در یک کلان شهر میخواهند از نقاط مختلفی در زمانهای مختلفی سفرهای کوتاه و بلند داشته باشند و همیشه به تاکسی های محله دسترسی ندارند. ایده چه بوده؟ نرم افزاری که بتواند راننده را به مسافر نزدیک کند. قطعا مثل هر فناوری و تغییر و ابداع دیگری، نیازهای بارزتر در مراحل اولیه جواب داده میشوند اما مگر میشود در کشوری که عمده تولید ناخالص داخلی اش را صنعت نفت به دوش میکشد، اولا نیازی در این حوزه نباشد و دوما ایدهای وجود نداشته باشد که لازم شود از آن حمایت کرد؟ سعید ساویز تحلیلگر در اکانت توییترش مینویسد: مهمترین نکته برای یک کسب و کار نوپادر حوزه انرژی این نکته نخواهد بود که چه توانایی های برای ارائه خدمات در استارتاپ وجود دارد بلکه این خواهد بود که خدماتی که آمادگی ارائه آن وجود دارد تا چه حد مورد تقاضای بازار است.
• استارتاپ و نفت
اما برقراری ارتباطی بین صنعتی زبر مثل نفت با مفهومی مثل استارتاپ خیلی سخت است. وقتی در صفحه ام در شبکه لینکدین نوشتم که دنبال کسب اطلاعات بیشتر درباره استارتاپ های حوزه نفت و انرژی هستم، حامد ذات عجم که مدیر فروش یک شرکت مهندسی است در قسمت نظرها نوشت: « استارت آپ و حوزه نفت خیلی به هم مرتبط (در معنای عام) نیستند در واقع اگر سراغ هر تجهیزی در نفت برویم ساخت نیازمند کارگاه و چندتا کارگر هست به جز کار آموزشی و ارتباطی به شخصه مفهوم عام استارت اپی را نمی توان در حوزه مهندسی تصور کرد» . کمی بالاتر از نظر آقای ذات عجم اما فردی دیگر نوشت: « شرکت ما دو سال اخیر توسط فارغ التحصیلان دانشگاهی و به خصوص دانشگاه صنعت نفت اقدام به راه اندازی بخش بهداشت، ایمنی و محیط زیست کرد. این واحد به صورت استارت آپی آغار به کار کرد و تمامی سیستم مدیران و سرپرست پروژه ها و کارگاه ها از جوانان و تازه فارغ التحصیل آن هستند. در حال حاضر هم راهبری بخش ایمنی، بهداشت و محیط زیست شرکتی مهم در عسلویه و همچنین پیمانکاری ایمنی و آتش نشانی یک شرکت پتروشیمی را در اختیار داریم» . افراد دیگری هم در این پست لینکدینی مشارکت کردند، مدیرعامل شرکتی با فعالیت استارتاپی که در حوزه «تجهیزات پیاده سازی جدیدترین روش حفاری دنیا» فعال است یکی دیگر از همین افراد بود. از او پرسیدم که چه چیزی یک فعالیت در حوزهای صنعتی مثل نفت را به «استارتاپ» تبدیل میکند، پاسخ او این بود که استارتاپ کار است که بعد از یک دوره فعالیت تحقیق و توسعه شرکت به جایی میرسد که دانش فنی آن ارزش افزوده فراوانی را ایجاد میکند. شما روی ساخت یک تجهیز و به دست آوردن نحوه ساخت آن فعالیت میکنید. بعد از ساخت نمونه اول که بتواند به نمونه واقعی تعمیم داده شود، شما صاحب یک تکنولوژی هستید که ممکن است میلیاردها تومان ارزش داشته باشد. این ارزش افزوده را به شما به محصولی که وجود نداشته و تولیدش کردید داده اید» همچنین یکی از نقاط دیگری که به نظر میرسد پتانسیل بالایی برای فعالیتهای استارتاپی داشته باشد، جامعه کارکنان صنعت نفت در مناطق اقماری و نیازهای مرتبط با آنها مثل خورد و خوراک و حمل و نقل است. وزیر نفت چند وقت پیش در افتتاحیه ایران پلاست دلیل اهمیتی که برای فعالیتهای استارتاپی قائل است را اثر این فعالیتها بر نگاه مردم به پدیده «اشتغال» و تغییر پارادایمیک در این پدیده وصف کرد. او گفت که این فعالیتها باعث میشوند که مردم از این فکر که کار کردن یعنی استخدام یک اداره بودن به سمت گزینه های دیگر بروند. این همان چیزی است که مدیرعامل یک استارتاپ فعال در زمینه تجهیزات حفاری هم به «دنیای انرژی» میگوید. او معتقد است تنها راهی که استارتاپ های نفتی میتوانند از طریق دنبال کردن آن موفق شوند این است که به طور کلی چشم از اینکه از دولت حمایت بگیرند بردارند و سراغ سرمایه های خصوصی ها بروند. او برایم مینویسد: «در همه جای دنیا کسی که میخواهد محصولی را تولید کند اول باید ایمان داشته باشد. اول به خدا. دوم به علمش و سوم به تلاشش» . استارتاپهای حوزه نفت (اگر قبول کنیم که فعالیت آنها در این توصیف می گنجد) در چند وقت اخیر دورهمی هایی هم برگزار کرده اند که به نظر میرسد تمرکز آنها بر روشهای تامین مالی مختلف است. باید منتظر ماند و دید که افراد فعال این حوزه که اغلب هم جوان هستند قرار است مسیر پیش رو را چطور طی کنند.